TONGANIN SIRRI
Prof. Dr. Ali Osman Özcan
Halk arasında “tongaya basmak, tongaya düşmek, faka basmak, kapana kısılmak” vb. pek çok deyim vardır. Türk destanları arasında Alp-Er Tunga veya Tonga destanında da tonga sözcüğü dikkati çekmektedir. Tonga, M.Ö. VII yüzyılda yaşamış Saka hükümdarı olarak Oğuznâme’de geçmekte, diğer adının Efrasiyab olduğu ileri sürülmektedir. Tonga sözcüğünün Kutadgu Bilig adlı eserde tanımı özetle şöyledir: “Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ve ikbali ayan beyan olanı Tonga Alp-Er idi” denmekte, Efrasiyab’ın hazinelerine Zaloğlu Rüstem’in el koyduğu yazılıdır. Hatta Efrasiyab’ın Sinop’ta Hz. Süleyman ile savaştığına dair Süleymannâme’de bölümler vardır.
Necati Gültepe’nin Kum Saati yayınlarından çıkmış Yeni Araştırmalar Işığında Oğuznâme adlı eserin 279.sayfasında Tonga sözcüğünün “Kavgada filleri bile öldürebilen kaplan” anlamında olduğu yazılıdır. Bu açıdan bakıldığında Alp-Er Tonga destanındaki Tonga’nın da kaplan olduğu düşünülebilir. O zaman karşımıza Alp-Er Kaplan kavramı çıkar ki, bu isim Türklerin hükümdarlarını aynı zamanda kaplan gibi algılayıp düşündüklerini de gösterir.
Türkçe Sözlükte Tonga sözcüğü; isim olarak gösterilmekte ve argoda hile, düzen, tuzak anlamlarını içermektedir. Deyim olarak ise “Tongaya basmak veya düşmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Tongaya basmak; kendisini kötü bir duruma düşürmek için hazırlanan bir düzene uğramak, tuzağa düşmek olarak ifade edilmiştir. Bu anlamda Alp-Er Tonga ve Tunga sözcüğünün hükümdar, imparator, lider, önder vb. kişi olarak tanımlanması doğrudur.
Vikipedia adlı e-ansiklopedide yer alan şu ifadeler dikkat çekicidir: “Tunga sözcüğü aslında leopar cinsinden yırtıcı bir hayvanın adıdır. Bir yiğitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun saçlı olmak Tunga’yı çağrıştırdığı için alplar saç uzatırlar. Ayrıca cengâverler yırtıcı hayvanların özellikle de aslan, kaplan, pars, tunga gibi hayvanların postlarını giyerler. Bu postlar savaşçılığın sembolüdür. Alpar Tunga Han, yanında iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, sırtında da bir post vardır, postun dişleri başının üzerinden görünür. Tüm Türk Dünyasında olduğu kadar, İran ve Ortadoğu haklarının pek çoğu tarafından tanınır. Selçukluların 33 atasından biri olarak sayılır. Yeraltındaki 100 sütunlu demir sarayında yaşar. Alpar (Alper) sıfatıyla anılır. İran mitolojisinde adı Afrasyab olarak geçer”. Bu ifadelerde “Tongaya basmak” deyiminin ölümle eş anlamlı olduğu, zira kaplanın üzerine basılınca basanı öldüreceği kolayca anlaşılabilir. Vikipedia’da geçen tunga hayvanı, Eski Türkçe’de pars veya kaplan anlamında kullanılmaktadır.
Dolayısıyla tunga sözcüğünün leopar veya kaplan sözcüklerinde birine atıfta bulunduğu açıktır.
Dilimizde “Tongaya basmak veya tongaya düşmek” deyimlerinin geçmişi çok eskilere dayandığı yukarıdaki ifadelerden çıkarılabilir. Türklerin çok eski zamanlardaki hükümdarlarının yanlarında iki kaplan taşıdığı, hükümdara yaklaşanların üzerine bu kaplanların salıverildiği, kötü niyetlilerin bu hayvanlar tarafından yok edildiği göz önüne alındığında; hükümdara zıt davrananların kaplanın kuyruğuna bastıkları veya kaplanın üzerine düştükleri, o zaman da kaplan tarafından öldürülecekleri gerçeği karşımıza çıkar. Günümüzde bazıları kolayca tongaya düşebilmekte, dillerinin ve davranışlarının cezasını çekmek zorunda kalabilmektedirler. Bu yüzden kötülüklere uğramamak ve başını belaya sokmamak için tongaya basmamak veya düşmemek en iyi yol olacaktır.
